15 Şubat 2009 Pazar

Dünyada var olan Yapay Diller


Baleybelen, Volapük, Esperanto, İdo


Bâleybelen: (dilsizlere dil veren), Muhyi-i Gülşeni (1528-1604) tarafından gizli bilgileri halktan saklamak ve Osmanlı'da ortak kültür dili yaratmak üzere 1574'de kurgulanan dünyadaki ilk yapay dil.

Muhyî, 16. yy. Osmanlısında eleştiriler alsa da Bâleybelen ile 200 eser yazar. Öğrencileri Bâleybelen'i devam ettirmeye çalışır, ancak neredeyse Muhyî'nin ölümüyle bu dil de kullanılmaz olur. Günümüze bu dille yazılan eserlerden pek azı gelebilmiştir.

Dilin çözülmesi: Rousseau, Halep'te gördüğü, tanımadığı dilde yazılmış bir kitabı önce ünlü Osmanlı tarihçisi Hammer'e gönderir. Hammer şifreleri çözemez ve Paris'teki doğu dilleri uzmanı Sylvestre Sacy'den yardım ister. Sacy sekiz yıl araştırmasına rağmen bu dili kimin, niçin ve nasıl tasarladığını bulamaz. Kaybolmuş bir millete ait olabileceğini düşünür ve bu mealde bir makale kaleme alır.

Bâleybelen ile ilgili ilk bilimsel araştırma ise 1966'da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nden Mithat Sertoğlu'nun “İlk Milletlerarası Dili Bir Türk İcat Etmişti” başlıklı makalesidir. Bâleybelen şifrelerini ilk çözen ise beş yıllık araştırma sonucu dilbilimci Mustafa Koç olur.

Mustafa Koç, Bâleybelen / İlk Yapma Dil (2006) adlı kitabıyla bulgularını yayımlar.


Baleybelen dilinden birkaç örnek:
Aşık: Set
Baş kesen: Fer’az
Cin: Nib
Çıyan: Kaçev
Deri soymak: Neçem
Ekmek: Betem
Fal: Neyad
Gölge: Şal
Helak: Deşak
Irak: Feyam
İftira: Kilar
Kabus: Binhav
Laf: Kebe
Mana: Gebi
Nefes: Ad
Oluk: Dişab
Ökçe: Vepil
Padişah: Minal
Rabb: Beslecen
Selvi: Recid
Şakak: Firnir
Tanrı: Ban
Uç: Refey
Ümmet: Deras
Vücud: Bahreme
Ya Allah: Yaan
Zemin: Çeb
VOLAPÜK

Volapük: 1879 yılında Alman Papaz Johann Martin Schleyer tarafından oluşturulmuş bir yapay dil. Bitişimli bir yapı içeren bu yardımcı dilin sözcükleri ve söz kökleri daha çok İngilizce'ye ve Romence'ye dayanmaktadır. Önceleri ilgi ile karşılanmış ve yayılma göstermiştir. Volapük, dil bilgisi kurallarının oldukça karmaşık olmasına rağmen yüzbinlerce kişi tarfından öğrenilmiş, bu dilde kurultaylar toplanmış, dil bilgisi kitapları ve dergiler yayımlanmıştır, fakat Esperanto'nun çıkması ile yerini ona bırakmıştır.

Vol¹-A²-Pük³ Dünya dili konuşan
Vol: Dünya
A: bağlaç
Pük: Konuşma

Yeryüzünde yetkin bir şekilde konuşan sayısı 20 olmasına rağmen vikipedi'de 114,000 madde ile temsil edilen yapay dil.

Alfabesi
Volapük alfabesinde 27 harf vardır.

Aa Ää Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Tt Uu Üü Vv Xx Yy Zz

İsmin Hâlleri
Yalın Hâl = vol (dünya) vols (dünyalar)
-in Hâli = vola (dünyanın) volas (dünyaların)
-e Hâli = vole (dünyaya) voles (dünyalara)
-i Hâli = voli (dünyayı) volis (dünyaları)

ESPERANTO


Esperanto: 1887'de Polonyalı Yahudi asıllı göz doktoru Ludwik Łazarz Zamenhof tarafından icat edilmiştir. Dr. Zamenhof'un bulunduğu bölgedeki insanlar Lehçe, Rusça, Yidiş gibi farklı diller konuşuyorlardı. Zamenhof bu insanların birbirleriyle anlaşmalarını kolaylaştırmak için hiç değişmeyen ve istisnası olmayan 16 ana temel kural ve 917 kök belirlenmiş. Kelimelerinin köklerini genellikle Avrupa dillerinden alan Esperanto dilini icat etti.

Etimolojisi: Esperanto kelimesinin kökeni, Fransızcadaki -umut etmek anlamına gelen- "esperer" kelimesinden türetilmiştir.

Esper¹-Ant²-O³
Esper: Umut eden
Ant: Bir işi yapan, bir şeyin yolundan giden anlamında
O: Kelimeye isim anlamı katar.

Alfabesi
Esperanto alfabesinde 28 harf vardır.

Aa Bb Cc Ĉĉ Dd Ee Ff Gg Ĝĝ Hh Ĥĥ Ii Jj Ĵĵ Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Ŝŝ Tt Uu Ŭŭ Vv Zz

Esperanto Nedir?
Esperanto uluslararası iletişim için oluşturulmuş yapay bir dildir. Tek bir kişiye, ülkeye ya da ırka ait değildir. Dili öğrenmek diğer dilleri öğrenmekten kat kat daha kolaydır. Birçok dille benzerliği vardır ve yaşayan bir dildir. L. Zamenhof tarafından 19. yüzyılın sonlarında Lingvo Internacia adlı kitapla insanlar arasındaki iletişim bariyerini kırmak amacıyla oluşmaya başlamıştır.

Her yıl Pasporta Servo adlı bir yıllıkta Esperanto evsahiplerinin yerleri Esperanto dilinde yayınlanmaktadır. Böylelikle, birçok etkinliğe katılıp, genellikle ücretsiz olarak Esperanto bilmeniz karşılığında evsahiplerinin olanaklarından faydalanabilirsiniz.

Esperantonun ilginç özellikleri:

Esperantoda her isim "o" harfi ile biter.
amiko - arkadaş
arbo - ağaç
birdo - kuş
domo - ev
kato-kedi

İsmi çoğul yapmak için sonuna "j" harfi eklenir.
amikoj - arkadaşlar
arboj - ağaçlar
birdoj - kuşlar
domoj - evler
katoj - kediler ...gibi

Zarflar “e” ile biter.
aktive – Haraketli
canlı bone - iyi
facile - kolaylıkla
fiere - gururlu bir şekilde, gururla

Sıfatlar "a" ile biter.
alta-uzun
bela-güzel
granda-büyük...gibi

Olumsuz yapmak için başına "mal" eki getirilir.
malalta-kısa
malbela-çirkin
balgranda-küçük ...gibi

Esperantoya en yakın dil hangisidir?
Bu nasıl baktığınızla ilgili. Cevap değişken olmakla birlikte Latin kökenli diller; İspanyolca, İtalyanca, Fransızca Esperantoyla benzer diller olarak nitelendirilebilir. Ama izole gelişen diller yani Çince, Vietnamca gibi dillerle de bazı yönlerden benzeşmektedir.
Esperantonun sembolü, yeşil yıldız Esperantonun simgelerinden biridir. Yeşil umudu temsil etmekte.
İDO


İdo: anadilleri farklı olan insanlar arasında anlaşmayı kolaylaştırmayı amaçlayan yapay bir dildir. 1907'de Uniono por la Linguo Internaciona Ido (uluslararası dil İdo birleşmesi) tarafından icat edilmiştir.

İdo, dilbilgisi, sesbilgisi bakımından öncülü Esperanto ile benzerlikler gösterir. İdo, Esperanto'da reform talep eden Esperantocular tarafından oluşturulmuştur. Bu dili konuşanların sayısı bilinmemekle birlikte Esperanto'yu azami 1,5 milyon, İdo'yu birkaç bin kişinin konuştuğu tahmin edilmektedir. Yine Esperanto bilenlerin İdo'yu, İdo bilenlerin Esperanto'yu fazla zorlanmadan anladıkları tahmin edilmektedir.

İki dil arasında göze çarpan en önemli fark, İdo'nun 26 harfli standart Latin abecesini kullanmasıdır. Oysa Esperanto'da "q", "w", "x", ve "y" harfleri bulunmayıp; "ĉ", "ĝ", "ĥ, "ĵ", "ŝ" ve "ŭ" harfleri bulunmaktadır. İdo'nun Esperanto'nun 'hatalarını gidermek' amacıyla ortaya çıktığını söylemek yanlış olmaz.

Mesela bu cümle: En la skolo esas multa kati.
Türkçesi: Okulda çok kediler var.

Bu cümlede skolo'nun sonunda o bulunduğu için bu bir isimdir. Esas'ın sonunda as bulunduğu için geniş zaman, multa'nın sonunda a bulunduğu için bir sıfat, ve kati'nin sonunda i bulunduğu için bunun bir çoğul isim olduğunu biliyoruz.

İdo'nun sözcükleri de Avrupa'daki altı önemli dillerden geliyor, yani İtalyanca, İspanyolca, İngilizce, Fransızca, Almanca ve Rusça'dan geliyorlar.

Örneğin skolo böyle:
Angliana: school
Franciana: école
Germaniana: Schule
Hispaniana: escuela
Italiana: scuola
Rusiana: школа (şkola)
Ve kato (kedi):
Angliana: cat
Franciana: chat(te)
Germaniana: Katze
Hispaniana: gato
Italiana: gatto
Rusiana: кошка (koşka)

Geçmiş ve gelecek İdo kurultayları
2009: Tallinn, Estonya
2008: Wuppertal-Neviges, Almanya
2007: Paris, Fransa
2006: Berlin, Almanya, 10 ülkeden yaklaşık 25 kişi
2005: Toulouse, Fransa, 4 ülkeden 13 kişi
2004: Kiev, Ukrayna, 9 ülkeden 17 kişi
2003: Grossbothen, Almanya, 6 ülkeden gelen katılımcılar
2002: Kraków, Polonya, 6 ülkeden 14 katılımcı
2001: Nürnberg, Almanya, 5 ülkeden 14 kişi
1998: Białobrzegi, Polonya, 6 ülkeden 15 kişi
1997: Bakkum (mun. Castricum), Hollanda, 7 ülkeden 19 kişi
1995: Elsnigk, Almanya
1991: Ostend, Belçika, 21 katılımcı
1980: Namur, Belgium, 35 kişi
1960: Zürih, İsviçre, yaklaşık 50 kişi

3 yorum:

Kaptan dedi ki...

Ben de bir yapay dil yapımcısıyım nomuli adlı bir yapay dili geliştiriyorum.

Adsız dedi ki...

Bende bir yapay dil yapimcisiyim adi Yeni Bâleybelen adli bir yapay dil gelistiriyorum...Listede bulunsa seviniriz

Unknown dedi ki...

DÜNYANIN EN GELİŞMİŞ DİLİNİ GELİŞTİRİYORUM HAYATIM BOYUNCA GELİŞTİRECEĞİM AHMETÇE (İSENTÇE)

VE KENDİNE HAS BİR ALFABESİ VAR (arap alfabesi gibi ama aşırı sade)

ÖRNEK KELİME
NSEYNU EFTETIİ (Düşman görüldü)
ENNSEYNU EFTETIİİ (BelirLi(THE kim olduğu belli) Düşman Görüldü)
Allahu Azahaym (Allah Sonsuzdur(Boyut Ve Yücelik Anlamında)
Mde ben
sde sen
eyd o
eyd'aim onlar
...
Edeu Esine eşa isde (senin ismin ne)

BOYUTLAR (yüzdeleri,boyutları,vb.. gibi şeyleri ifade etmek için)
Nit Sonsuz Küçüklük

Cnit zerrecik(atom)

Adit Zerre

adihiy Küçük

Medihiy Orta

ezihiy büyük

azihiy Çok üyük

azahay sonsuz

Azahaym (allaha has bir kavram)